1. जिल्ला परिचय

१.१. जिल्लाको पृष्ठभूमी

सुनसरी जिल्ला नेपालको पुरानो प्रशासनिक विभाजन अनुसार पूर्वाञ्चल विकास क्षेत्र र वि.सं. २०७२ साल असोज ३ गते जारी भएको नेपालको संविधानमा व्यवस्था भए बमोजिम देशलाई संघीय ढाँचामा लगेर राज्य पुन:संरचना गर्ने उद्देश्य अनुरुप कोशी प्रदेशमा पर्दछ। कोशी प्रदेशका चौध जिल्लाहरु मध्ये जैविक विविधता, वन, वनस्पति, वन्यजन्तु साथै संस्कृति, शिक्षा, कला, सभ्यताले समृद्ध मानिएको यस सुनसरी जिल्ला अक्षांश २६ डिग्री २३ मिनेट उत्तर देखि २६ डिग्री ५5 मिनेट उत्तरसम्म र देशान्तर ८७ डिग्री ५ मिनेट पूर्व देखि ८७ डिग्री १६ मिनेट पूर्वसम्म रहि समुन्द्र सतहबाट ८२ मिटर देखि १७९२ मिटर सम्मको उचाईमा फैलिएर अधिकांश तराई क्षेत्रमा अवस्थित रहेको छ । यस जिल्लाको पूर्वमा मोरङ्ग जिल्ला, पश्चिममा उदयपुर र सप्तरी जिल्ला, उत्तरमा धनकुटा जिल्ला र दक्षिणमा अन्तर्राष्ट्रिय सिमाना रहि भारत राष्ट्र पर्दछ । यस जिल्लाको क्षेत्रफल १२५७ वर्ग किमि रहेको छ । यस मध्ये कृषि योग्य जमीन ८२०२६.५ हेक्टर (६३.१ %), वनले ढाकेको क्षेत्र २४८६५.४ हेक्टर ( १९.१%), वन्यजन्तु आरक्ष क्षेत्र १०६८९.५ हेक्टर (८.२ %) र जल क्षेत्र ७६१४.५ हेक्टर (५.९%) रहेको छ । यस जिल्लाको नामाकरण भरौल गाविस क्षेत्रको चारकोसे झाडीबाट उत्पत्ति भएको सुनसरी नदीको नामबाट भएको हो । यो नदी भरौल, बक्लौरी, सिंगिया, भोक्राहा, नरसिंह, जल्पापुर हुँदै भारततर्फ बगेको छ ।

यहाँको सदरमुकाम इनरुवा हो भने प्रमुख शहर धरान र इटहरी हुन् । अत्याधिक जनघनत्व भएको यस जिल्लामा जम्मा २,१२,५४५ घरधुरी रही पुरुष ४,४९,०२३ र महिला ४,७७,९३९ गरी जम्मा ९,२६,९६२ मानिसको बसोबास रहेको छ । यस जिल्लामा मुख्यतया: थारू, मुसहर, लिम्बू , राइ, याक्खा, बाहुन, क्षेत्री, सतार आदि जनजातिको बसोबास पाइन्छ । धान, गहुँ, मकै, उखु, जूट, सुर्ती जस्ता कृषि वाली उत्पादन भई सुनसरी जिल्लाको मुख्य पेशा कृषि हो । साथै सुनसरी जिल्लाको अवस्थिती नक्शा चित्र नं. १ मा उल्लेख गरिएको छ।

१.२. भौगोलिक अवस्था

सुनसरी जिल्लाको भूगोल महाभारत पर्वत देखी तराईको समथर भू-भाग सम्म फैलिएको छ । यस जिल्लालाई भौगोलिक हिसाबले तीन क्षेत्रमा विभाजन गर्न सकिन्छ । (क) महाभारत क्षेत्र: सुनसरी जिल्लाको उत्तरी भागमा महाभारत पर्वत पूर्व पश्चिम भएर फैलिएको छ । यो क्षेत्र दक्षिण पट्टिको चारकोसे झाडीसम्म पुगेको छ । यहाँ ससाना खोला, खहरे तथा बेसीहरु रहेका छन् । यहाँको भू-भागको दक्षिण पट्टिका पाखाहरु उत्तरी पाखा भन्दा कम भिराला छन् । बराहक्षेत्र नगरपालिका, धरान उपमहानगरपालिका यसै क्षेत्र अन्तर्गत पर्दछन् । यो क्षेत्र समूद्र सतहबाट ६५७ मि. देखि १७९२ मि. उचाईमा रहेको छ । (ख) चुरे क्षेत्र: महाभारत पहाडको दक्षिणपट्टी, पश्चिममा कोशी तटबाट बुढी खोलासम्मको भागलाई चुरे क्षेत्रको रुपमा चिनिन्छ । यो भूभाग समुद्र सतहबाट १६८ मि. देखि १५२६ मि. को उचाई सम्म पर्दछ । (ग) तराई तथा भावर क्षेत्र: यो क्षेत्र समूद्र सतहबाट ८२ मि. देखि ७०८ मि. उचाईसम्म फैलिई यस क्षेत्रमा सालको वन सहित मिश्रित वन रहेको छ । यस तराई तथा भावर क्षेत्र जैविक विविधताको हिसावले महत्वपूर्ण रहि यस क्षेत्रमा प्रशस्त मात्रामा सिमसारहरु समेत रहेका छन् ।

यस जिल्लाको पश्चिमी क्षेत्र भएर बग्ने सप्तकोशी नदीले यहाँको माटो अवस्थामा फरक पारेको छ भने सालै पिच्छे माटो भौतिक अवस्था र गुणमा समेत परिवर्तन आएको पाईन्छ । यहाँको तराई क्षेत्रमा बलौटे साथै चिम्ट्याइलो ढुङ्गा ग्रेगर मिसिएको माटो, दोमट र पाङ्गो आदि किसिमको माटो पाईन्छ । पहाडी भू-भागको माटोमा चट्टानका मसिना ढुंगा र बालुवा बढी पाइने साथै बलौटे दोमट तथा दोमट किसिमको माटो पाईन्छ । यहाँको माटोको पि. एज् ४.५ देखि ७.५ सम्म भएको पाइन्छ । मध्य क्षेत्रको माटो दोमट र हल्का चिम्टाइलो छ । समथर भूभागको माटो चिम्टाइलो बलौटे दोमट तथा दोमट किसिमको छ । महाभारत श्रृखलाको माटो मेटामर्फिक चट्टानबाट बनेको छ । मूख्य चट्टानहरु हरिया र काला सिलिकन सहितका छन् । माटोको केही तह क्वार्जहरुबाट समेत निर्मित छ । सिवालिक तथा चुरे क्षेत्रको माटोको बनावट खैरो र बालुवा समेतको रहेको छ । चिम्टाइलो माटो तराई क्षेत्रमा पाइन्छ ।